Witaj maj, 3 maj!
230 rocznica uchwalenia Konstytucji 3 maja
„Uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucji narodowej jedynie zawisł, długim doświadczeniem poznawszy zadawnione rządu naszego wady, a chcąc korzystać z pory, w jakiej się Europa znajduje […], wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, […] dla ugruntowania wolności, dla ocalenia Ojczyzny naszej i jej granic, z największą stałością ducha niniejszą konstytucje uchwalamy i tę całkowicie za świętą, za niewzruszoną deklarujemy.”
Preambuła (wstęp) Konstytucji 3 maja Ustrój Polski w XVI – XVIII wieku, oprac. W. Szczygielski, warszawa 1960
3 maja 1791 roku Sejm Wielki, zwany też Czteroletnim, uchwalił Konstytucję Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Była pierwszą konstytucją w nowożytnej Europie i drugą, po amerykańskiej, na świecie. To próba unowocześnienia ustroju Polski i ratowania jej suwerenności. Choć obowiązywała w sumie przez 14 miesięcy, do dzisiaj jest jednym z fundamentów polskiej tradycji republikańskiej i powodem do dumy dla Polaków.
Uchwalenie Konstytucji 3 maja, Kazimierz Wojniakowski, fot. Wikipedia
Konstytucja 3 Maja przekształcała państwo w monarchię konstytucyjną i wprowadzała zasadę trójpodziału władzy. Wyrazicielem suwerennej woli narodu miał być dwuizbowy Sejm, władza wykonawcza spoczywać miała w rękach króla i Straży Praw, a władzę sadowniczą reprezentowały niezależne sądy. Likwidowała wolną elekcję, a na jej miejsce ustanawiała monarchię dziedziczną. Do pełnienia urzędów państwowych dopuszczała mieszczan i pozwalała im na nabywanie majątków ziemskich (do tej pory było to zastrzeżone tylko dla szlachty). Regulowała również prawa i obowiązki obywateli.
Początkowa strona jednego z pierwszych wydań Konstytucji 3 maja (druk. Michał Gröll, 1791 r.)
Konstytucję 3 Maja stworzyli najświatlejsi obywatele Rzeczpospolitej Obojga Narodów… Ojcowie Konstytucji!
król Stanisław August Poniatowski
Wincenty de Lesseur, Król Stanisław August Poniatowski, 1793 fot. Wikipedia
Ostatni król Polski – Stanisław August Poniatowski – wybrany w wyniku wolnej elekcji w 1764 r. był od początku panowania zwolennikiem szerokich reform Rzeczpospolitej: stworzenia monarchii konstytucyjnej, wzmocnienia władzy wykonawczej, ukrócenia liberum veto, polepszenia położenia mieszczan i chłopów. Dążył do naprawy polskiego systemu edukacji oraz reform skarbowych. Założył Szkołę Rycerską w 1765 roku. Był inicjatorem powołania Komisji Edukacji Narodowej w 1773 roku. Został mecenasem sztuki, organizował słynne obiady czwartkowe, wybudował Łazienki Królewskie w Warszawie.
Hugo Kołłątaj
Hugo Kołłątaj fot. Wikipedia
Hugo Kołłątaj był kanonikiem krakowskim oraz członkiem Komisji Edukacji Narodowej, rektorem i reformatorem Akademii Krakowskiej. Został uhonorowany Orderem Świętego Stanisława i Orderem Orła Białego. Aktywnie uczestniczył w obradach postaci Sejmu Czteroletniego. Współtworzył Konstytucję 3 Maja. Postulował szerokie reformy m.in. wolność chłopów, prawa polityczne dla mieszczan, likwidację liberum veto i dziedziczny tron.
Stanisław Małachowski
Fot. Marcello Bacciarelli, Wikimedia Commons
Stanisław Małachowski pochodził ze znanej i zamożnej rodziny, jego ojciec, Jan, był kanclerzem wielkim koronnym. Na elekcji 1764 roku poparł kandydaturę Stanisława Augusta Poniatowskiego. Był Kawalerem Orderu Świętego Stanisława i Orderu Orła Białego. W 1788 roku obrany został Marszałkiem Sejmu Wielkiego. Jako jeden z przywódców Stronnictwa Patriotycznego współtworzył Konstytucję 3 Maja. Postulował rozszerzenia praw politycznych na stan mieszczański, a chłopów w swych dobrach zwolnił z części obciążeń.
Ignacy Potocki
Fot. Wikipedia
Ignacy Potocki pochodził z potężnego magnackiego rodu. Studiował w Collegium Nobilium w Warszawie oraz w Rzymie. W latach 1773-94 działał w Komisji Edukacji Narodowej. Początkowo był wielkim przeciwnik króla Stanisława Augusta oraz przywódcą Stronnictwa Patriotycznego. Został Kawalerem Orderu Orła Białego. Opowiadał się za głębokimi reformami ustrojowymi w Rzeczpospolitej, m.in. rozszerzeniem władzy Sejmu, nadaniem praw politycznych mieszczanom oraz ograniczeniem obciążeń chłopstwa. W dobie Sejmu Czteroletniego pojednał się ze Stanisławem Augustem. Kompromis ten umożliwił powstanie Konstytucji 3 Maja, której był jednym z głównych autorów.
Scipione Piattoli
Fot. Marcello Bacciarelli, Wikimedia Commons
Sciepione Piattoli pochodził z arystokratycznej włoskiej rodziny. Studiował na uniwersytecie we Florencji gdzie obronił doktorat z prawa. W latach 1772–1782 był profesorem uniwersytetu w Modenie. W 1782 roku pojawił się w Polsce jako nauczyciel młodych Potockich. Szybko wyrobił sobie silną pozycję w środowisku polskiej magnaterii, stając się zaufanym człowiekiem rodów Potockich, Czartoryskich i Lubomirskich. Od 1789 roku przebywał na dworze króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – został jego sekretarzem. Współpracował z Komisją Edukacji Narodowej. W dobie Sejmu Czteroletniego pełnił rolę pośrednika między królem a Ignacym Potockim w pracach nad przygotowaniem konstytucji.
Kazimierz Nestor Sapiecha
Fot. Franz Joseph Pitschmann, Wikimedia Commons
Kazimierz Sapiecha ukończył Szkołę Rycerską, a następnie został generałem artylerii litewskiej. Uhonorowany został tytułem Kawalera Orderu Świętego Stanisława i Orderu Orła Białego. Od 1776 roku działał szeregach opozycji magnackiej, której przewodził jego wuj Franciszek Ksawery Branicki. Na Sejmie Czteroletnim wybrany został marszałkiem konfederacji Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pod wpływem Stanisława Małachowskiego przeszedł na stronę zwolenników Konstytucji 3 Maja. Został jednym z sygnatariuszy Konstytucji. Aktywnie uczestniczył w powstaniu kościuszkowskim 1794 r.
Już w dwa dni po uchwaleniu Konstytucji dzień 3 maja uznano za święto narodowe, które później z powodu rozbiorów zostało na długi czas zawieszone. W 1792 roku rozpoczęła się bowiem wojna polsko-rosyjska w obronie Konstytucji 3 Maja. Ostatecznie doszło do okupacji Polski, obalenia Konstytucji i drugiego rozbioru państwa. Po odzyskaniu niepodległości po pierwszej wojnie światowej, rocznica Konstytucji 3 Maja została uznana za święto narodowe w 1919 roku. Podczas okupacji niemieckiej i sowieckiej święto było zakazane. Po drugiej wojnie światowej komunistyczne władze w Warszawie zmierzały do likwidacji trzeciomajowych obchodów ze względu na odwoływanie się do tradycji niepodległości Polski.
W 1990 roku, po upadku komunizmu i odzyskaniu suwerenności przez Polskę, powrócono do przedwojennej tradycji i ponownie proklamowano dzień 3 maja świętem narodowym.